„Chodzi mi o to,
aby język giętki
Powiedział wszystko, co pomyśli głowa…”

Juliusz Słowacki

Propozycje ćwiczeń usprawniających
aparat mowy oraz prawidłową
wymowę głosek

Rozwój mowy uwarunkowany jest prawidłowym funkcjonowaniem aparatu artykulacyjnego, oddechowego i słuchowego, dlatego tak bardzo ważne jest jego usprawnianie.

Kilka wskazówek do prowadzenia ćwiczeń: 

1. Zaleca się, aby wszystkie ćwiczenia wykonywane były pod nadzorem osoby dorosłej.

2. Ważne jest, aby dobierać ćwiczenia na miarę możliwości dziecka i stopniować ich trudność po opanowaniu ćwiczeń łatwiejszych.

3. Wybrane ćwiczenia powinno wykonywać się do momentu nabrania wprawy
   i prawidłowego ich wykonania z dostateczną szybkością i dokładnością.

4. Spośród podanych ćwiczeń wybieramy 3 – 4 i ćwiczmy je do momentu osiągnięcia przez dziecko całkowitej w nich sprawności. Następnie wybieramy kolejne.

5. Najlepiej wykonywać wszystkie ćwiczenia w formie zabawy, tak aby dziecko traktowało je jako przyjemność i czerpało z nich radość.

6. Przy wykonywaniu ćwiczeń ze słomką należy pamiętać, by zasysane przedmioty, kartki, zabawki, płatki itp. były większe niż otwór w słomce!!! (gdyż może dojść do zadławienia).

7. Wykorzystywana do ćwiczeń słomka powinna być trzymana przez usta, a nie przez zęby, najlepiej na środku ust.

8. Efektywność ćwiczeń będzie możliwa poprzez wielokrotne ich powtarzanie, dlatego należy ćwiczyć codziennie i starannie.

9. Większość z podanych ćwiczeń zaleca się wykonywać przed lustrem (przynajmniej
   na początku).

10. Należy wybierać te ćwiczenia z każdej grupy, które są najłatwiejsze i stopniowo przechodzić do trudniejszych.

11. Należy pamiętać o eliminacji niewłaściwych nawyków u dziecka takich jak: ssanie palca/smoczka, picie z kubków niekapków, obgryzanie paznokci, otwarta buzia, jedzenie pokarmów w formie tzw. „papek”, bez możliwości gryzienia, w sytuacji gdy nie ma takich zaleceń.

12. Należy pamiętać, iż najważniejszymi ćwiczeniami są sytuacje z życia codziennego, podczas których możemy gimnastykować buzię i język: żucie i gryzienie pokarmów, poznawanie smaków i zapachów, próbowanie produktów o zróżnicowanych konsystencjach, dmuchanie na gorące posiłki, zabawy naśladowcze dźwięków
    z otoczenia.

Przedstawione ćwiczenia są tylko propozycją i dla wielu z Państwa mogą stać się inspiracją do tworzenia własnych zabaw dla dzieci

Przykłady ćwiczeń języka, które będą pomocne w usprawnieniu mięśni języka,
aby wykonywał on precyzyjne ruchy potrzebne do artykulacji wielu głosek.

• Wysuwanie języka z jamy ustnej i cofanie go.
• Kierowanie języka w kąciki ust w prawo i w lewo – przy szeroko otwartych ustach.
• Unoszenie języka na górną wargę – raz język wąski, a raz szeroki (usta szeroko otwarte). Ćwiczenia wykonujemy bez pomocy dolnej wargi.
• Unoszenie języka za górne zęby i cofanie go do podniebienia miękkiego.
• Dotykanie językiem zębów trzonowych górnych i dolnych.
• Mając szeroko otwartą buzię dotykamy czubkiem języka poszczególnych zębów
  po kolei.
• Przy zamkniętej buzi dotykamy czubkiem języka poszczególnych zębów po kolei.
• Delikatnie „żujemy” język ujęty między zęby trzonowe.
• Przy otwartej buzi unosimy szeroki język na górną wargę i opuszczamy na dolne zęby.
• Przy zamkniętych ustach krążymy językiem najpierw w lewo, a potem w prawo.
• Wyrzucamy szybko rozluźniony język do przodu przy otwartych ustach.
• Sięgamy językiem na przemian do nosa i do brody, przy średnio otwartych ustach, następnie szybko uderzamy językiem na przemian w górną i w dolną wargę.
• Górną wargę mocno napinamy na górnych zębach, po czym językiem ją spychamy.
• Oblizywanie językiem zębów ruchem okrężnym przy otwartej buzi.
• Oblizywanie warg ruchem okrężnym przy szeroko otwartej buzi.
• Mlaskanie czubkiem języka. Mlaskanie środkiem języka. Przyssanie języka
  do podniebienia przy szeroko otwartej buzi.
• Wyciągamy język mocno na brodę i napinamy go tak, aby jego czubek był wąski.
• Wyciągamy język mocno na brodę bez napinania (szeroki język).
• Unoszenie czubka języka w kierunku dziąsła i mocne na niego dmuchanie.
• Dotykanie końcem języka na zmianę górnych zębów, a następnie górnej wargi, dolna szczęka powinna być opuszczona.
• Mając szeroko otwartą buzię, dotykamy językiem górnego wałka dziąsłowego („górki” tuż za górnymi zębami) i delikatnie masujemy szybkimi, poziomymi ruchami.
• Opieramy czubek języka o wewnętrzną powierzchnię dolnych zębów i próbujemy unieść środek języka do podniebienia – zabawa w „koci grzbiet”.
• Naprzemienne dotykanie czubkiem języka górnych, a następnie dolnych siekaczy
  po wewnętrznej stronie, przy otwartych ustach.
• Masowanie językiem policzków, a także od spodu górnej i dolnej wargi.
• Unoszenie czubka języka do przednich zębów górnych i dolnych po ich zewnętrznej stronie.
• Naśladowanie ssania cukierka.
• Masowanie podniebienia czubkiem języka.
• Przy zamkniętych ustach, język wykonuje okrężne ruchy po wewnętrznej stronie warg i policzków.
• Robienie łyżeczki z języka (wgłębienie na grzbiecie języka, boki i przód uniesione).
• Wysuwanie języka mimo zbliżonych zębów, język siłą przeciska się między nimi,
  a górne siekacze skrobią jego grzbiet.
• Wyciągamy język jak najdalej w kierunku nosa, brody, lewego i prawego ucha.
• Oblizujemy zewnętrzną i wewnętrzną stronę zębów przy szeroko otwartej buzi.
• Oblizujemy zewnętrzną i wewnętrzną stronę zębów przy zamkniętej buzi.
• Uderzamy językiem o dziąsła tuż za górnymi zębami, naśladując odbijającą się piłeczkę.
• Gładzimy językiem podniebienie twarde, od zębów w stronę gardła.
• Przy szeroko otwartych ustach, naśladujemy językiem malowanie kropeczek na podniebieniu twardym.
• Oblizywanie warg – usta szeroko otwarte (można wargi posmarować miodem, kremem czekoladowym).
• Wysuwanie języka do przodu i cofanie w głąb jamy ustnej bez kontaktu z wargami
  i zębami.
• Wahadełko – kierowanie języka w kąciki ust bez dotykania językiem ust i zębów.
• Kląskanie językiem z szeroko otwartymi ustami – zabawa w konika.
• Kładziemy na czubek języka skrawki papieru i próbujemy je zdmuchnąć.
• Wypychanie językiem policzków, raz z prawej, raz z lewej strony.
• Wymawianie sylab la la la … lo lo lo … le le le … poruszanie jedynie językiem – nie brodą (usta szeroko otwarte, język unosi się do wałka dziąsłowego).
• Wykonywanie językiem kółka w powietrzu (jeżeli to możliwe staramy się nie dotykać ust i zębów).
• Naśladowanie kota wylizującego talerzyk.
• Wysuwanie warg do przodu, a następnie naprzemienne ich otwieranie i zamykanie – naśladowanie pyszczka rybki.
• Smarujemy kąciki ust dziecka np. nutellą, dżemem, miodem – zadaniem dziecka jest zlizać czubkiem języka słodycz. Głowa dziecka nie powinna odchylać się do tyłu. Pamiętajmy, aby żuchwa pozostawała nieruchoma i nie ćwiczyła razem z językiem.
• Smarujemy usta dziecka np. nutellą – zadaniem dziecka jest zlizać ją z ust zataczając językiem koła.
• Nanosimy np. nutellę za górne zęby w jamie ustnej dziecka – zadaniem dziecka jest zlizać czubkiem języka słodycz, przy szeroko otwartych ustach.
• Wysypujemy na talerzyk wiórki kokosowe, płatki kukurydziane, itp., a następnie zbieramy je czubkiem języka.
• Układamy język na dolnej wardze i dociskamy nim wargę.
• Otwieramy szeroko usta, „przyklejamy” końcówkę języka w miejscu za górnymi zębami i przytrzymujemy kilkadziesiąt sekund. Stopniowo wydłużamy czas.
  W miejscu za górnymi zębami możemy umieścić np. płatek Cheerios, zadaniem dziecka jest przytrzymanie go do momentu, aż się rozpuści.
• Umieszczamy okrągłego lizaka po wewnętrznej stronie policzka, a następnie używamy czubka języka do jego lizania. Wykonując ćwiczenie zmieniamy położenia lizaka raz na prawym, raz na lewym policzku.
• Umieszczamy w buzi okrągłego lizaka i z zamkniętymi ustami oblizujemy
  go językiem z każdej strony.
• Umieszczamy twardą, prostą słomkę na języku i próbujemy „zawinąć” ją bokami języka. Ćwiczenie powtarzamy kilkukrotnie. Język powinien znajdować się wewnątrz jamy ustnej.
• Przytrzymywanie słomki wargami w płaszczyźnie poziomej.
• Podtrzymywanie słomki pod nosem przy użyciu górnej wargi.
• Jedzenie słonych paluszków przy użyciu warg (bez pomocy rąk).
• Podnoszenie samymi ustami / językiem płatków śniadaniowych ze stołu, przyklejanie kawałka chrupka kukurydzianego pomiędzy nos, a górną wargę, następnie odklejanie owego kawałka czubkiem języka.
• Otwieramy szeroko buzię, ruszamy językiem raz do góry, raz do dołu, kierując go za górne, potem za dolne zęby.
• Przytrzymujemy przez kilka sekund czubek języka na podniebieniu przy szeroko otwartych ustach.
• Zlizujemy czubkiem języka z podniebienia np. nutellę lub miód.
• Wydmuchujemy powietrze przez język zwinięty w tzw. „rynienkę” – boki języka przylegają do górnych dziąseł.
• Opieramy czubek języka o dolne zęby i cofamy go w głąb jamy ustnej, by nastąpiło uniesienie grzbietu języka do góry.
• Podnosimy czubek języka za górne zęby i opuszczamy go do dziąseł dolnych podczas szerokiego otwierania jamy ustnej.
• Przyklejamy cały język do podniebienia przy szeroko otwartych ustach, a następnie energiczne opuszczamy przód języka w dół.

 

Przykłady ćwiczeń warg – wspierają poprawną wymowę głosek, szczególnie samogłosek, wzmacniają mięsień okrężny ust, dzięki czemu dziecko swobodniej je domyka podczas oddychania, „przytrzymują” język we wnętrzu jamy ustnej i ją zamykają (dzieci
z nieprawidłowym torem oddechowym mają stale lub bardzo często otwartą buzię).

 

• Szerokie otwieranie i zamykanie ust. Wysuwanie warg do przodu (jak przy samogłosce u), rozchylanie warg (jak przy samogłosce e). Ruchy wysuwania
  i rozchylania wykonywać należy naprzemiennie.
• Złączenie warg płasko. Rozciąganie warg poprzez cofanie kącików (jak przy samogłosce i).
• Zakładanie dolnej wargi na górną i górnej na dolną. Wysuwanie i ściąganie warg do przodu i przesuwanie ich w kąciki: w prawo, w lewo, a następnie wykonywanie ruchu okrężnego.
• Dolną wargą zasłaniamy dolne zęby, górną wargą zasłaniamy górne zęby.
• Dmuchanie przez złączone wargi, lekko wysunięte do przodu, parskanie, cmokanie, ściąganie w tzw. „dzióbek”.
• Wymawianie samogłosek „i – u”, a następnie „a, e, u, i, o, y” z zachowaniem
  tej kolejności.
• Coraz to szybsze wymawianie połączonych samogłosek au. Szeroko otwierając usta przy a i ściągając je mocno przy u.
• Zęby górne zaciśnięte na dolnej wardze – wypychanie powietrza, zęby dolne zaciśnięte na górnej wardze – wypychanie powietrza.
• Wargi wysunięte do przodu – skręty w prawo i lewo oraz w górę i w dół – w kierunku nosa i podbródka.
• Zaciskanie zębów i mocne cofanie na zmianę prawego i lewego kącika warg.
• Zaciskanie zębów i rozciąganie warg, aby zęby były widoczne.
• Cofnięcie kącików ust, a następnie otwieranie i zamykanie ust.
• Ściskamy wargi razem i chowamy je do środka jamy ustnej, przytrzymujemy,
  a następnie powtarzamy ćwiczenie jeszcze raz.
• Ściskamy wargi razem i szybko je otwieramy. Możemy je posmarować kremem, nutellą, miodem lub dżemem.
• Smarujemy usta dziecka kremem, miodem, dżemem lub masłem orzechowym,
  a następnie pocieramy wargę o wargę przez kilkanaście sekund. Po chwili odpoczynku powtarzamy ćwiczenie kilkukrotnie.
• Zabawy z gwizdkiem, harmonijką czy fletem. Granie melodii, naśladowanie dźwięków.
• Zabawa w pojazdy, dokładne wymawianie samogłosek:
  – karetka: eo, eo, eo, eo,
  – policja: io, io, io, io,
  – straż pożarna: iu, iu, iu, iu.
• Cmokanie przy dowolnym układzie warg (od przesadnie wysuniętych i zaokrąglonych jak przy wymowie głoski u do rozciągniętych i płaskich jak przy lekkim uśmiechu).
• Wprawianie warg w drganie poprzez parskanie.
• Naśladowanie jazdy samochodem lub motorem (wprawimy wargi w drgania).
• Robimy delikatny masaż warg ząbkami (naciskamy na przemian dolną wargę górnymi zębami i górną wargę dolnymi zębami).
• Mocno zaciskamy usta i przesuwamy je na boki.
• Gwiżdżemy.
• Wykonywanie śmiesznych minek.
• „Przerzucanie” powietrza z jednego policzka do drugiego.
• Delikatne przeżuwanie – wykonujemy ruchy żuchwy jakbyśmy cos przeżuwali.
• Energicznie „uderzamy” górną i dolną wargą o siebie.
• Naprzemienne wciąganie i wypychanie warg.
• Wkładamy do ust słony paluszek, pałeczkę kukurydzianego chrupka, żelka w kształcie węża i staramy się je zjeść, trzymając obie dłonie brzuchu/na stoliku.
• Strojenie min (smutna, wesoła, kapryśna, złośliwa).
• Uśmiechanie się z pokazywaniem i bez pokazywania zębów.
• Napinanie warg w pozycji rozciągniętej. Dwie osoby siedzą naprzeciwko siebie, trzymają ustami kartkę papieru i każda ciągnie kartkę w swoją stronę.
• „Nadmuchiwanie” policzków i powolne wypuszczanie powietrza.
• „Wciąganie” policzków.
• Cmokanie ustami, posyłanie do siebie buziaczków – wysuwamy wargi do przodu
  i cmokamy.
• Ściągamy wargi jak przy samogłosce u, a następnie spłaszczamy je, cofając kąciki jak przy wymowie i.
• Układamy wargi jak do głoski „u” tzw. „dzióbek” i przesuwamy na boki w prawo
  i w lewo, do góry i do dołu, a następnie ruchem okrężnym w jedną i drugą stronę. Podczas ćwiczenia zęby powinny być zaciśnięte, a żuchwa nieruchoma.
• Utrzymywanie słomki miedzy górną wargą a nosem.
• Utrzymywanie prosto samymi wargami słomki, rurki.
• Parskanie wargami – wydychamy powietrze z wibracją dolnej i górnej wargi, obie wargi muszą być przy tym maksymalnie rozluźnione.
• „Czesanie” dolnej wargi górnymi zębami i górnej dolnymi.
• Trzymanie wargami przez dziecko kartki papieru, którą rodzic usiłuje wyciągnąć. (natężenie stopniujemy w zależności od możliwości dziecka).
• Zaciskamy zęby i rozciągamy wargi, tak aby zęby były widoczne. Powtarzamy ćwiczenie kilkakrotnie.
• Cofamy kąciki warg, a następnie opuszczamy i unosimy żuchwę.
• Przepychanie powietrza w różne strony wewnątrz jamy ustnej.
• Kręcenie w prawo i w lewo ustami ściągniętymi w tzw. „dzióbek”.
• Naśladowanie żucia przy zamkniętych ustach.
• „Nadymanie” policzków, usta ściągnięte (dla urozmaicenia bawimy się w baloniki, które pękają przekłute palcami).
• Wciąganie ust w głąb jamy ustnej.
• Chwytanie ustami chrupek, płatków śniadaniowych itp., rozsypanych na talerzyku (bez pomocy języka, zębów i rąk).
• Wykonywanie na zmianę uśmiechu od ucha do ucha i ściąganie w tzw. „dzióbek”.
• Wysuwanie warg do przodu, jak przy wymawianiu głoski u i przytrzymywanie na górnej wardze słomki lub ołówka, próbując jak najdłużej je utrzymać (wargi układamy mocno do „u”).
• Zabawa w rybkę – wargi ściągnięte do przodu, otwierają się i zamykają.
• Wyraźne wymawianie samogłosek w parach: eo, iu, au.
• Powolne otwieranie i zamykanie warg tworzących kształt koła przy złączonych zębach.
• Dmuchanie przez malutką szczelinę tworzoną pomiędzy ustami.
• Przenoszenie za pomocą słomki wyciętych papierowych elementów, obrazków, płatków śniadaniowych z jednego miejsca w drugie (zasysanie elementów przez słomkę, stopniowanie trudności przechodząc od słomki prostej do słomki
  z mocniejszym skrętem).
• Picie soków, kisielu, musów owocowych, warzywnych, jogurtów naturalnych
  itp. o gęstej konsystencji przez twarde słomki, jak najbardziej zakręcone, powyginane i długie.

Przykłady ćwiczeń usprawniających pracę mięśnia okrężnego ust – mięsień ten zwiera wargi, wysuwa je do przodu, wpływa na artykulację głosek oraz bierze udział
w czynnościach prymarnych – oddychaniu, jedzeniu, piciu.

• Robienie tzw. „dzióbka” z ust i cmokanie – wysyłanie buziaków.

• Wysuwanie zaokrąglonych ust do przodu i rozciąganie ich do uśmiechu.

• Rozciąganie ust w nienaturalnym uśmiechu i naprzemienne stulanie ich do gwizdu.

• Unoszenie górnej wargi do nosa z pokazywaniem dziąseł.

• Wydawanie odgłosów zwierząt.

• Naprzemienne uśmiechanie się, rozciąganie warg i układanie ich w tzw. „dzióbek”. Można np. wymawiać na przemian samogłoski i – u – i – u.

• Wysuwanie warg do przodu, otwieranie ich i zamykanie.

• Zaciskanie ust.

• Nakładanie jednej wargi na drugą.

• Ssanie warg.

• Trzymanie ołówka między wargami.

• „Nadymanie” policzków i delikatne wypuszczanie powietrza.

• Dmuchanie np. na skrawki papieru, piórka, bańki mydlane.

• Delikatne nagryzanie i masowanie dolnej wargi górnymi zębami i górnej wargi dolnymi zębami.

• Dmuchanie na brodę.

• Przytrzymywanie dolnej wargi zębami i mocne na nią dmuchanie.

• Naśladowanie cmokania rybki – wykonujemy ustami ruch przypominający łapanie powietrza przez rybę.

• Układnie ust w kształt tzw. „dzióbka” i przesuwanie go naprzemiennie raz w prawą,
  a raz w lewą stronę.

• Parskanie wargami jak konik.

• Unoszenie wargi górnej (widoczne są tylko zęby górne), a następnie opuszczanie wargi dolnej (widoczne są tylko zęby dolne) przy złączonych zębach.

• „Wywijanie” warg do środka i na zewnątrz.

• Dmuchanie trzymaną w ustach słomką na zawieszony na nitce balon.

Przykłady ćwiczeń pierścienia zwierającego gardło – celem tych ćwiczeń jest wzmocnienie mięśni odpowiedzialnych za pracę podniebienia miękkiego, które
w prawidłowych warunkach opuszcza się podczas wymowy głosek nosowych i podnosi
w kierunku tylnej ściany gardła podczas wymowy pozostałych głosek (ustnych).

• Ziewamy z szeroko otwartymi ustami.

• Szybko dyszymy, mając buzię szeroko otwartą i język wysunięty na brodę – „zmęczony piesek”.

• Wciągamy (zasysamy) przez słomkę płatki kukurydziane, chrupki, skrawki papieru itp. i przenosimy je w inne miejsce np. do pudełeczka. Staramy się nie pomagać sobie zębami ani rękami. Uwaga: zasysane przedmioty muszą być większe niż otwór słomki, aby nie doszło do zadławienia!!!

• Udajemy, że płuczemy gardło wodą (pod nadzorem osoby dorosłej możemy użyć wody).

• Chrząkamy – zabawa w świnkę.

• Wypowiadamy sylaby ze spółgłoską p na końcu i w środku (przedłużamy zwarcie warg na głosce p): ap, op, ep, yp, up, ip, apa, opo, epe, ypy, upu, ipi.

• Bawimy się w naśladowanie odgłosów zwierząt, ludzi, pojazdów, zjawisk atmosferycznych:

– kurka: ko, ko, ko, ko,
– kukułka: kuku, kuku, kuku, kuku,
– piesek: hau, hau, hau, hau,
– sowa: hu, hu, hu, hu,
– bębenek: bum, bum, bum, bum,
– zegar: bim, bam, bom, bim, bam, bom,
– upadający przedmiot: bam, bam, bam, bam,
– spadające krople wody: kap, kap, kap, kap,
– wesołe dziecko: ha, ha, ha, ho, ho, ho, he, he, he,
– małe dziecko: agu, agu, ege, ege,
– echo w lesie: hop, hop, hop, hop,
– konik: ihaha, ihaha, ihaha, ihaha,
– żabka: kum, kum, kum,
– bocian: kle, kle, kle,
– kaczka: kwa, kwa, kwa,
– gąska: gę, gę, gę, gę,
– telefon: dryń, dryń, dryń, dryń,
– śpiący miś: chrrrrr, chrrrr, chrrrr, chrrrr.

Przykłady ćwiczeń podniebienia miękkiego – pomagają w wywołaniu i poprawnej artykulacji głosek tylnojęzykowych: k, g, h. Są też ważne w redukowaniu nosowania u dzieci np. z przerośniętym trzecim migdałem lub po plastyce rozszczepów itp.

• Ziewanie – przy szeroko otwartych ustach.

• Chrapanie na wdechu i wydechu.

• Naśladowanie kaszlu.

• Naśladowanie odgłosów płukanego gardła, tzw. gulgotanie.

• Gra na instrumentach (trąbka, piszczałka, gwizdek, organki).

• Nadmuchiwanie baloników.

• Puszczanie baniek mydlanych.

• Głębokie oddychanie – wdech nosem, wydech ustami.

• Naśladowanie różnych śmiechów.

• Chuchanie na lustro i rysowanie obrazków.

• Zasysanie przez słomkę i przenoszenie kawałków papieru z jednego miejsca w drugie, układanie za pomocą słomki rozciętego obrazka w całość itp. (Należy pamiętać, aby elementy były większe niż otwór w słomce).

• Picie gęstego kisielu przez cienką, zakręconą słomkę.

• Wdychanie i wydychanie powietrza ustami z językiem wysuniętym z szeroko otwartych ust.

• Wymawianie połączeń głosek „k” i „g” z samogłoskami np.: ga, go, ge, gu, gi, gą, gę, ka, ko, ke, ku, ki…

• Wypowiadanie sylab: „ak, ok, uk, ek, yk, ik ąk, ęk, aga, ogo, ugu, eke, ygy, iki, ago, ęgę”.

• Wymawianie: akka, okko, ekke, ukku, ykky, agga,oggo,egge, uggu, yggy.

Przykłady ćwiczeń żuchwy (należy je wykonywać delikatnie i ostrożnie,
na miarę możliwości) mają na celu usprawnianie motoryki ogólnej narządu oraz ćwiczenie układów żuchwy potrzebnych do artykulacji poszczególnych dźwięków.

• Ziewanie.

• Powolne otwieranie i zamykanie ust.

• Wysuwanie żuchwy do przodu i jednoczesne nagryzanie dolnymi zębami górnej wargi.

• Wolne opuszczanie żuchwy w dół i unoszenie do góry.

• Przeżuwanie – przesuwanie żuchwy raz w lewą raz w prawą stronę. Język powinien swobodnie spoczywać na dnie jamy ustnej.

• Delikatne przesuwanie żuchwy do przodu, do tyłu, w lewo, w prawo.

• Wsuwanie dolnej wargi pod górne zęby.

• Wysuwanie i cofanie przy rozchylonych wargach dolnej wargi i żuchwy.

• Odgryzanie małego kęsa jedzenia i żucie go z szeroko otwartą buzią, aby dziecko mogło zaobserwować ruchy żujące. Ćwiczenie na początku warto wykonywać przed lustrem. Następnie odgryzanie małego kęsa jedzenia i żucie go z zamkniętą buzią.

• Żucie gumowych pokarmów. Usta domknięte, pracuje żuchwa, wargi i policzki.

• Delikatnie górne zęby czeszą dolną wargę (przesuwamy zębami po wardze), potem odwrotnie – dolne zęby czeszą górną wargę (lekko musimy wysunąć żuchwę
  do przodu).

Przykłady ćwiczeń oddechowych, których celem jest kształcenie narządów oddechowych, poprawa wydolności oddechowej wdrażanie do właściwej pracy przepony,
a także wydłużanie fazy wydechowej, co powoduje poprawę jakości mowy.

• Puszczanie baniek mydlanych (nabieramy powietrze nosem, a wypuszczamy
  je ustami i dmuchamy).
• Zdmuchiwanie kawałeczków papieru z gładkiej i chropowatej powierzchni.
• Dmuchanie na zawieszone na nitce krążki, kawałki bibuły lub kulki waty tak, aby jak najdłużej utrzymać je w oddaleniu.
• Wyobrażanie sobie, że wąchamy kwiatki: długi wdech nosem i długi wydech ustami.
• Dmuchanie na papierowe kulki po wytyczonej trasie.
• Przedmuchiwanie piłeczki pingpongowej do osoby siedzącej naprzeciwko.
• Gra na grzebieniu owiniętym cienką bibułą.
• Dmuchanie na piórko w taki sposób, by „tańczyło” w powietrzu i nie upadło
  na podłogę.
• Wyścigi piórek – połóż z dzieckiem piórka na stole i dmuchajcie, to które szybciej dotrze do mety wygrywa.
• Kładziemy piórko na dłoni i zdmuchujemy je w stronę drugiej osoby, która powinna
  je złapać.
• Robimy mocny wdech i długi wydech ustami, z nosem lekko zatkanym palcami.
• Robimy powolny wdech i wydech przez usta.
• Robimy wdech ustami i rytmiczne krótkie wydechy (ćwiczenie wykonujemy dobrze, jeśli podczas wydechu dłoń znajdująca się na brzuchu lekko podskakuje).
• Nabieramy powietrza i przytrzymujemy je chwilę w buzi, jakbyśmy mieli w niej balonik, a następnie je wypuszczamy.
• Nabieramy powietrze i przepychamy je na przemian z jednego policzka do drugiego, jakbyśmy płukali zęby.
• Zdmuchiwanie płomyka świecy przy stopniowo zwiększanej odległości – ustami
  i nosem (ćwiczenie powinno być wykonywane pod nadzorem osoby dorosłej).
• Dmuchanie ciągłym strumieniem.
• Dmuchanie na piórka, waciki, pompony w płaszczyźnie poziomej.
• Dmuchanie na wiatraczki, chorągiewki, papierowe łódki pływające w misce z wodą lub wannie – naprzemiennie krótko i długo.
• Podczas kąpieli dmuchamy na statki, piłeczki pingpongowe lub inne lekkie zabawki unoszące się na wodzie (możemy dmuchać przez słomkę).
• Zabawy ze słomką: przez słomkę zdmuchujemy kawałki papierków, kuleczek, ziarenek. Słomkę wkładamy do szklanki z wodą i nie dotykając jej powierzchni, wydmuchujemy w wodzie dołek. Zanurzamy słomkę w wodzie i dmuchamy, robiąc bąbelki (nabieramy powietrze nosem, a wypuszczamy je ustami).
• Dmuchanie (może być również przez słomkę) na piłeczkę pingpongową
  po wyznaczonej trasie.
• Dmuchanie na trzymany oburącz papierowy grzebień powstały z częściowo pociętej, kolorowej bibuły.
• Chuchanie – wdychanie powietrza nosem i wydychanie powoli buzią.
• Wciąganie powietrza przez małą szczelinę warg (utrudniony świadomie wdech zwiększa siłę i wytrzymałość ćwiczonych mięśni).
• Szybkie naprzemienne wdechy i wydechy aktywizujące przeponę.
• Powolne i swobodne wdychanie i wydychanie powietrza przez nos przy zamkniętych ustach.
• Powolne i swobodne wdychanie i wydychanie powietrza przez jedną dziurkę nosa (druga lekko zaciśnięta) przy zamkniętych ustach.
• Wykonywanie głębokiego wdechu przez nos i wydechu przez usta, przy wydechu zaciskając delikatnie nos.
• Wykonywać wdech przez usta i wydech przez nos.
• Wykonywać wdech i wydech z szeroko otwartymi ustami.
• Wypowiadanie po kolei samogłosek na jednym wydechu a, e, u, i, o, y. Następnie ich łączenie ao, eo, aoe, eu itp.
• Wypowiadanie sylaby apa z przedłużonym momentem zamknięcia warg w czasie wymawiania głoski p.
• Wypowiadanie sylab z głoską p na końcu, wydłużając zamknięcie warg przy
  p np. ap, op, up, ep, ip.
• Wypowiadanie sylab z głoską p na początku, przedłużając moment zamknięcia warg przy p np. pa, po, pe, pu, py.
• Mocno wciągamy policzki i robimy tzw. „dzióbek”.
• Naśladowanie śmiechu:

– wesołego,

– cichego,

– staruszki: he – he – he – he,

– kobiety: ha – ha – ha – ha,

– mężczyzny: ho – ho – ho – ho,

– dziewczynki: hi – hi – hi – hi,

– chłopca: – wesoły ha – ha – ha – ha.

• Dmuchanie na zmarznięte ręce.
• Nadmuchiwanie balonów (nabieramy powietrze nosem, a wypuszczamy je ustami).
• Nadmuchiwanie balonów z ustnikiem i gwizdkiem.
• Zdmuchiwanie przez słomkę wacików, piłek pingpongowych, piórek.
• Rozdmuchiwanie przez słomkę kaszy, ryżu.
• Dmuchanie w gwizdki.
• Dmuchanie w gwizdki z papierową tubą.
• Przyciąganie (wdech) słomką, rurką różnych przedmiotów i przez kilka sekund ich utrzymanie w powietrzu. Należy pamiętać, by przedmioty były większe niż otwór
  w słomce, gdyż może dojść do zadławienia!!!
• Powtarzanie zdań szeptem.
• Nucenie znanych melodii przy zamkniętych ustach.
• Wdech z unoszeniem ramion do góry, wydech z opadaniem ramion.
• W pozycji leżącej, „huśtanie” na brzuchu oddechem zabawki.
• „Podrzucanie” wacika lub piórka dmuchając na nie.
• Zdmuchiwanie nosem lekkich przedmiotów.
• Wprawianie oddechem w ruch przedmiotów zawieszonych na nitce.
• Przenoszenie płatków śniadaniowych, kawałków papieru, piórek itp. – najlepiej okrągłych – z jednej chusteczki na drugą przy użyciu słomki poprzez zasysanie ich. Należy pamiętać, by przedmioty były większe niż otwór w słomce!!!
• Wyścig ze słomką i skrawkiem papieru – wyznaczamy linię startu i mety. Zadanie dziecka polega na tym, by zassać skrawek papieru przez słomkę i go nie upuścić,
  aż do linii mety.
• Umieszczamy lusterko pod nosem dziecka, jego zadaniem jest wypuszczanie powietrza przez nos tak, aby na lusterku wytworzyła się mgiełka.
• Umieszczamy pod nosem dziecka jego palec wskazujący. Prosimy je, aby „ogrzało” paluszek. Dziecko ma czuć ciepły strumień powietrza podczas oddychania przez nos.
• Kładziemy wacik/pomponik/piórko/konfetti na powierzchni lusterka przysuwamy
  je do nosa dziecka. Jego zadaniem jest takie dmuchnięcie nosem, aby dany przedmiot nie spadł, ale się przesunął.
• Kładziemy wacik/pomponik/piórko/konfetti na powierzchni lusterka przysuwamy
  je do nosa dziecka. Jego zadaniem jest takie dmuchnięcie nosem, aby dany przedmiot spadł jak najdalej.
• Kładziemy rękę na brzuchu i nabieramy powietrze nosem tak, aby poczuć, jak brzuch unosi się wraz z ręką. Następnie powoli, jak najdłużej, wypuszczamy powietrze ustami.

Przykłady ćwiczeń rytmicznych – kształcą one ruchy całego ciała, co ma pośredni wpływ na ruchy narządów mowy oraz na kształcenie poczucia rytmu umożliwiającego prawidłowe stosowanie prozodii mowy, tj. melodii, akcentu, rytmu.

• Maszerowanie w rytm muzyki: raz, dwa, raz, dwa ….

• Klaskanie w rytm muzyki.

• Kląskanie językiem w rytm muzyki.

• Gra na cymbałkach/bębenku.

• Wymawianie sylab pam, pam, pam lub ram, pam, pam w podany rytm.

• Klaskanie tyle razy, ile jest przedmiotów/znaczków/symboli/klocków na obrazku lub położonych na stoliku.

• Układanie ilości przedmiotów odpowiadającej ilości usłyszanych klaśnięć.

• Odtwarzanie/wyklaskiwanie usłyszanego rytmu.

• Podskakiwanie obunóż, na jednej nodze, pajacyki.

• Odtwarzanie swobodnym ruchem nastroju i charakteru usłyszanej muzyki.

• Śpiewanie piosenek i poruszanie się w ich rytm.

• Zabawy ruchowe.

Przykłady ćwiczeń słuchu fonematycznego, który jest jednym z głównych elementów determinujących prawidłowy rozwój mowy oraz umiejętności czytania i pisania. Celem ćwiczeń jest zdolność różnicowania głosek oraz umiejętność ich wyodrębniania
i scalania w wyrazy.

• Porównywanie i nazywanie głosów np. zwierząt.

• Rozpoznawanie i dobieranie obrazka do usłyszanego głosu zwierzęcia.

• Wysłuchiwanie i różnicowanie dźwięków ze względu na jego natężenie (ciche, głośne, naprzemienne).

• Wysłuchiwanie zmian w tempie wydawanych dźwięków (szybko, wolno, naprzemiennie).

• Wyodrębnianie głosek, sylab w wyrazie.

– co słyszysz na początku wyrazu Agrafka?
– teraz powtarzaj słowa rozpoczynające się na A: arbuz, akacja, agrest itp.
– wymyśl własne słowa z A na początku.

Podczas zabawy można podawać wyrazy rozpoczynające się na różne głoski.

• Wyróżnianie wyrazów w zdaniu.

• Kończenie wyrazów przez dziecko, rodzic podaje pierwszą sylabę np. do – , a dziecko dodaje – mek.

• Wymyślanie rymujących się wyrazów.

• Układnie wyrazów w kolejności od najkrótszego do najdłuższego np. w, na, kot, pies, dywan.

• Rozpoznawanie i różnicowanie dźwięków z otoczenia i dźwięków wytworzonych:
  – uderzanie łyżeczką o butelkę,
  – stukanie w meble,
  – pukanie w drzwi,
  – odbijanie piłki,
  – klaskanie,
  – darcie gazety,
  – lanie wody,
  – klaskanie,
  – tupanie,
  – mlaskanie,
  – szumiące drzewa,
  – „słuchanie” ciszy (celowo nie wytwarzamy żadnych dźwięków),
  – piszczenie itp.

• Wyróżnianie, rozpoznawanie i powtarzanie głosek.

• Rozpoznawanie początkowej i końcowej głoski w wyrazach.

• Rozpoznawanie melodii piosenek po zaśpiewanym fragmencie.

• Wymyślanie wyrazu rozpoczynającego się na ostatnią głoskę poprzedniego wyrazu np. telefon, noga, aparat, telewizor, ramka, agrafka itd.

• Naśladowanie różnych odgłosów, melodii, dźwięków itp.

• Dzielenie przez rodzica słów na sylaby. Zadaniem dziecka jest odgadnięcie
  i powiedzenie o jakie słowo chodzi np. wo –da, pie – sek, je – zio – ro, pa – ra – sol.

• Zabawa w poszukiwanie przedmiotów, których nazwy zaczynają się od podanej głoski lub sylaby.

• Spośród znajdujących się na obrazku przedmiotów, dziecko ma wskazać ten, którego nazwę usłyszy.

• Zabawa w dopowiadanie brakującego słowa w zdaniu (np. truskawka jest czerwona,
  a banan jest …).

• Tworzenie grzechotek wypełnionych różnymi produktami np. ryż, groch, cukier, draże, monety, sól, kamyczki itp., a następnie odgadywanie po dźwięku zawartości grzechotek.

• Przyporządkowanie słyszanego dźwięku do obrazka.

• Zabawa z instrumentami muzycznymi.

• Identyfikowanie przedmiotów wydających dźwięk.

• Wykonywanie odpowiedniej czynności, którą usłyszy dziecko np. Basia szybko maszeruje, Janek bierze do ręki czerwoną kredkę, Marysia skacze pięć razy na lewej nodze, Karol klepie się po brzuchu trzy razy itp.

• Rysownie przedmiotów rozpoczynających się lub kończących się na daną głoskę.

• Dobieranie w pary wyrazy, które różnią się tylko jedną głoską.

• Podkreślanie w wyrazach, kolorowym flamastrem wskazanych głosek.

• Odtwarzanie przez dziecko słyszanego rytmu przy pomocy wystukiwania np. patyczkiem o bębenek, wyklaskiwania, wytupywania.

Przykłady ćwiczeń dźwiękonaśladowczych i sylabotwórczych, które
w naturalny sposób umożliwiają dziecku ćwiczenie kompetencji komunikacyjnej. Ćwiczenia oparte na wyrazach dźwiękonaśladowczych stanowią ważny etap kształtowania się mowy dzieci, ćwiczą cały aparat mowy: oddychanie, fonację (głos), prozodię (melodię, akcent i rytm mowy), słuch fonematyczny, sprawność i koordynację narządów mowy, a także artykulację.

• Słuchanie i czytanie wierszy z dźwiękami do naśladowania (np. Julian Tuwim: „Ptasie radio”, Lokomotywa”, „Kotek”).

• Naśladowanie silnika, miksera, wiertarki, pralki.

• Naśladowanie chodzenia: tup, tup, tup, tup.

• Naśladowanie pukania do drzwi: puk, puk, puk, puk.

• Naśladowanie podskoków: hop, hop, hop, hop.

• Jemy coś pysznego: mniam, mniam, mniam, mniam,

• Kurka: ko, ko, ko, ko.

• Kogut: kukuryku, kukuryku.

• Pisklę: pi, pi, pi, pi.

• Kaczka: kwa, kwa, kwa, kwa.

• Indyk: gul, gul, gul, gul.

• Krowa: muuuu, muuuu, muuuu, muuuu.

• Gąska: gę, gę, gę, gę.

• Sowa: hu, hu, hu, hu.

• Wilk: auuuu, auuuu, auuuu, auuu.

• Zając: kic, kic, kic, kic.

• Jeżyk: tup, tup, tup, tup.

• Ryba: plum, plum, plum, plum.

• Ptaszek: pi, pi, pi, pi, fiu, fiu, fiu, fiu, ćwir, ćwir, ćwir, ćwir.

• Mucha lub osa: bzzzz, bzzzz, bzzzz, bzzzz, bżżżż, bżżżż, bżżżż, bżżżż.

• Świerszcz: cyk, cyk, cyk, cyk.

• Wąż: ssss, ssss, ssss, ssss.

• Deszcz: kap, kap, kap, kap, chlup, chlup, chlup, chlup.

• Płaczące dziecko: eeeeeee, eeeeeee, eeeeeee, eeeeeee.

• Gwiżdżący czajnik: iiiiiii, iiiiiii, iiiiiii, iiiiiii.

• Cykający zegar: cyk, cyk, cyk, cyk.

• Trąbiący samochód: pi pip, pi pip, pi pip, pi pip.

• Bijące dzwony: bim bam, bim bam, bim bam, bim bam.

• Woźnica poganiający konika: wio, wio, wio, wio.

• Grający flet: fii, fii, fii, fii.

• Grające skrzypce: liiii, liiii, liiii, liiii.

• Dzwoniący dzwonek: dzyń, dzyń, dzyń, dzyń.

• Konik: ihaha, ihaha, patataj, patataj, wio, wio, prrrr, prrrr.

• Świnka: chrum, chrum, kwi, kwi, kwik, kwik, łiiii łiiii.

• Koza: meeee, meeee, meeee, meeee.

• Owca: beeee, beeee, beeee, beeee.

• Piesek: hau, hau, hau, hau.

• Kotek: miau, miau, miau, miau.

• Kukułka: kuku, kuku, kuku, kuku.

• Żabka: kum, kum, kum, kum.

• Bocian: kle, kle, kle, kle,

• Wołanie kaczek: taś, taś, taś, taś,
  

Opracowano na podstawie:

Balewska A.: Terapia sygmatyzmu międzyzębowego – materiały szkoleniowe, Bydgoszcz 2017 r.
Chmielewska E.: Zabawy logopedyczne i nie tylko. MAC 1996 r.
Demel G.: Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola. WSiP, Warszawa 1978 r.
Gałkowski T., Jastrzębowska G. (red): Logopedia – pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2003 r.
Kiepiela – Koperek A.: Głoska, sylaba, słowo. Scenariusze grupowych zajęć logopedycznych dla dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2017 r.
Młynarska M., Smereka T.(red): Logopedia u progu XXI wieku. Wydawnictwo Mkwadrat, Wrocław 2010 r.
Pawlik O., Szostek J.: Zabawy logopedyczne. Wydawnictwo AKSJOMAT, Kraków 2019 r.
Rocławski B.: Słuch fonemowy i fonetyczny. Teoria i praktyka. Wydawnictwo Glottispol, 2003 r.
Skorek E.M.: Oblicza wad wymowy. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2001 r.
Styczek I: Badania i kształcenie słuchu fonetycznego. WsiP, Warszawa 1982 r.
Zasada S.: ABC początkującego logopedy – materiały szkoleniowe, Opole 2019 r.